Ўтмиши ва келажаги бир қардош халқлар
Минглаб йиллардан буён Фарғона
водийси Марказий Осиё халқларининг илмий, маданий, диний – маърифий маркази бўлиб келган.
Бу азим диёрда қадимдан қардош туркий ва форсий ва бошқа забонли эллар, хусусан келиб чиқиши бир бўлган қирғиз ва ўзбек халқлари яшаб
келмоқда. Азалдан чорвадорлик ва деҳқончилик
билан шуғулланган туркий халқлар вакиллари бир- бирлари билан иноқ қўшничилик
муомалаларида, ишлаб чиқарган
маҳсулотларини билан бўлишиб, савдо юргизиб, қиз олиб, қиз бериб, қуда
тутинишиб, қариндошлик ришталарини маҳкам ушлаб яшаб келган. Шу билан бир қаторда тарихда рўй
берган оғир вазиятларни биргаликда бошларидан ўтказган.
УIII асрнинг бошида Марказий
Осиё халқлари, уларнинг орасида туркийзабон халқлар хитойлик босқинчиларга қарши бирга
курашга чиққан. Ўзларининг ватанини ва озодлигини сақлаб, ўз мамлакатини
ва элларни босқинчилардан мудофаа қилишган. Ватан ҳимоячилари орасида қирғиз ва ўзбекларнинг ота-боболари ҳам фаоллик ва жасорат кўрсатишган.
Х асрнинг охирларида Марказий
Осиёда яшаган турк халқлари ўрта асрларда иқтисодий ва маданий тараққиётга эришган Қораҳонийлар давлатини тузишга муваффақ
бўлишган. Боласоғун (ҳозирги Тўқмоқ шаҳри), Ўзган,
Қашқар ва Самарқанд шаҳарлари турли даврларда ҳар тарафлама ривожланган Қораҳонийлар феодал давлатининг
пойтахти бўлган.
Марказий Осиёда туркий халқ, қабила ва уруғларнинг
йирик марказлашган Қораҳонийлар
давлати қўшни мамлакатлар, шарқ ва ғарб давлатлари қаторида тенг ривожланиб, улар билан сиёсий, иқтисодий ва
маданий алоқалар ўрнатган. Қирғизлар ва
ўзбеклар бошқа туркий халқлари қатори бу
давлат таркибида яшаб ислом динини ҳам бирга қабул қилишган.
Дунёга донғи кетган,
туркий тилларнинг қомусий билимдони, туркий ёзма адабиётининг асосчиларидан бири - “Қомуси луғотит
турк”нинг ва “Қутадғу билик” асарларининг муаллифлари - ХI асрнинг донишмандлари Маҳмуд Қошғарий
ва Юсуф Боласоғунлар барча
турк элларининг, жумладан, қирғиз ва ўзбекларнинг ҳам фахри бўлиб ҳисобланади.
Марказий Осиё эллари, уларнинг
ичида қирғизлар ва ўзбеклар, ХI асрда кидан –қора хитойларга,
ХIII асрда мўғил истилочиларига қарши жангларда бирга туришган. Бироқ, Чингизхон ва
унинг авлодлари бошлиқ
бўлган аскар тўдаларига қарши туриш ва ўз давлатининг мустақиллигини сақлаб қолиш жуда
мушкул бўлган. Қирғизлар ва ўзбеклар ХIII
асрдан бошлаб Чингизхон ва унинг фарзандлари тузган давлатлар таркибида
бўлишган.
Юқорида кўрсатилгандай, икки қардош қирғиз ва ўзбек халқлари тарихда ягона тақдирни тенг бўлишиб, ҳар қандай шароитда, ўзларининг давлатини тузиб гуллаган даврда ҳам, ташқи душманга қарши биргаликда кураш олиб борганда ҳам бир
бўлишган. Доимо бирга яшаганликлари асосида уларнинг этник генетикасида,
хўжалик юритишида, маданиятларида ва кундалик ҳаётларида жуда кўп умумийликлар пайдо бўлган.
Биринчи навбатда уларнинг
этногенетикалик тарафдан ва бир-бирларига яқин халқлар эканлигини тарихчилар ва этнографлар пайдар-пай изланишлар
олиб бориб ва ёзиб келмоқдалар. Агар тарихчиларнинг асарларига қайрилсак, қирғизларнинг
ичкилик тўпига кирган кўпгина йирик уруғларнинг параллеллари ўзбек халқида ҳам мавжудлиги аниқ ёзилган. Масалан, ичкилик тўпига кирган қипчоқ, қанли, кесек, найман, кереит, меркит, бўстон, дўрбен ва бошқа уруғлари қирғизларнинг
эл бўлиб шаклланишида катта аҳамиятга эга
бўлган бўлса, худди шундай номли минглаган уруғлар ўзбекларнинг қатламларида
ҳам мавжуд. Бошқача
айтганда, ўрта асрларда туркий уруғларнинг вакиллари Марказий Осиёдагина эмас, ундан ташқарида
яшаган туркийзабон эллларнинг таркибига кенг кириб, уларнинг кенг қатламини
хосил қилиб, ўша элларнинг этнослик онг – ҳиссиётларини қабул қилиб
олишган. Юқорида айтилган туркийзабон уруғлар асосан Ўзбекистон Республикасининг, Фарғона
водийсининг Фарғона ва Андижон вилоятларида кенг жойлашишган. Уларнинг ўз - ўзини
англаши (самоидинтификацияси) ўзбек бўлиб ҳисобланади ва улар ўзбек этносининг халқ бўлиб шаклланишида
йирик этник қатлам бўлиб киришган.
ХУII асрда шарқдан
жунғорлар Ўрта Осиёга кўз олайтириб, босиб олишни мақсад қилишган.
Улар маҳаллий туркий – қирғиз, ўзбек, қозоқ ва бошқа халқларнинг биргаликдаги қаттиқ қаршилигига дучор бўлишган. Бироқ, куч тенг бўлмагани сабаб ўртаосиёликлар вақтинча
бўйсунишга мажбур бўлган.
ХУIII асрнинг бошида Фарғона
водийсида Қўқон хонлиги тузилиб, ХIХ асрнинг иккинчи ярмининг ўрталарига қадар мавжуд
бўлган. Хонликни тузишда ўзбеклар билан бирга қирғизлар ҳам фаол қатнашган.
Агар хонликнинг бошида асосан ўзбеклар турган бўлса, уларнинг вазирлари,
йирик шаҳар ва ҳудудлари бекларининг бир қисми қирғизлар бўлган. Масалан, ХIХ асрнинг ўрталарида Қўқон
хонлигининг тақдирини ечишда, хонларни тахтга ўтқазишда ва уларни хокимиятдан қулатишда қирғизлар
- Нусуп бий, Алимбек датҳо, қипчоқ – қирғизлар - Мусулманқул, Алимқул каби намоёндалар катта рол ўйнашган. Фақат бугина
эмас, Қўқон хонларининг ичидан Нобўтахоннинг, Шерали- хоннинг аёллари қирғиз бўлиб,
уларнинг фарзандлари бўлган Олимхоннинг, Умархоннинг, Худоёрхоннинг
оналари қирғиз бўлган. Демак, қирғизлар билан ўзбекларнинг ўртасидаги боғланиш ва қариндошлик
алоқари ижтимоий-иқтисодий соҳалардангина эмас, уларнинг оилавий муомалаларида ҳам кенг қамровли
бўлган. Қўқон хонларининг раҳбарларининг икки халқни бирлаштириш мақсадида қирғизларнинг қизларига уйланишлари ва ўзларига ёр тутишлари халқнинг бошқа қатламларила
ҳам кенг тарқалган. Бу кўриниш икки халқнинг бирга, аҳил қўшни бўлиб яшашига ҳамда уларнинг орасида олди-бердиларнинг ривожланишига олиб
келган. Буни халқ оммаси
яхши тушунган.
Кейинги шўролар хокимияти ўрнатилган
аввалги йилларда ҳам Орта Осиёнинг бошқа эллари билан биргаликда қирғизлар билан ўзбеклар Туркистон автономия республикасининг таркибида
бирга бўлишиб, 20-йилларнинг ўрталарига келганда ўз-ўзича республикалар
бўлишган. (Мақола билан "Биз"нинг янги сонида тўла танишишингиз
мумкин)
Муаллиф: профессор Накен Касиев